Զատիկ․․․ նախաքրիստոնեական շրջանից Անանհիտ աստվածուհուն նվիրված, քրիստոնեական մեկնաբանությամբ Հիսուս Քրիստոսի հրշափառ Հարությունը խորհրդանշող ու ժողովրդական ավանդույթներով համեմված։
Հազարամյակներ առաջ Հայկական լեռնաշխարհում թե ինչպես են տոնել ամենագունեղ ու սպասված տոնը՝ Զատիկը, պատմաբան, գրող-հրապարակախոս Վահե Լոռենցը ներկայացրել է «Հայոց տաճարը» գրքում։ Նա բացատրում է, որ քրիստոնեական Զատիկ գոյություն չունի, որովհետև քրիստոնյաները նշում են հրեական պասեքը (պասխա բառը այդտեղից է առաջացել), և պասեքը դա գարնանամուտի տոն էր հրեաների մոտ, իսկ Զատիկը հեթանոս հայերի համար պտղաբերության տոնն էր նվիրված Անահիտ աստվածուհուն: Նաև նշում է, որ այսօր շատ տարածված սխալներից է Զատիկ բառի բացատրությունը, բոլորը մտածում են , որ Զատիկը առաջացել է զատել բառից. «Զատել՝ հինը նորից, բարին չարից, դա ծիծաղելի, անհեթեթ մեկնաբանություն է, որովհետև հայերենում ուղղակիորեն բային վերջածանց չի կարող ավելանալ, հայերենի կանոններին դեմ է և երբևիցե բային վերջածանց չի ավելանում և հետևաբար զատելը զատիկ չի կարող դառնալ, իսկ եթե մենք բառը դիտարկենք որպես հատիկ ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում, ուղղակի գրաբառ հայերենում եղել է զհատիկ, ինչպես ՝ «ճանաչել զիմաստություն և զխրատ….» գոյականից առաջ դրվել է զ տառը, բառի հիմքում հատիկն է, որովհետև Անահիտը մայրության, պտղաբերության աստվածուհին է, սա էլ գարնան տոն է հատիկը, սերմը գետնին քցելու խորհուրդն է ունեցել »:
Շարունակելով Վահե Լոռենցը պատմում է. «Քրիստոնյան ձուն ներկում է կարմիր գույն, ասելով որ դա Հիսուսի արյունն է երկրի վրա, իսկ հեթանոսները ձուն ներկել են բազմագույն հազարան բլբուլի, հազարան հավքի կամ սիրամարգի գույներով, սիրամարգը այդ օրը իր թևերը տարածում էր և գունեղ դարձնում ամեն ինչ, այդ պատճառով ազգային հեթանոսական զատիկում ձուն ներկել են բազմագույն: Քրիստոնյայի համար էլ եթե սա Հիսուսի Հարության տոնն է, էլի հիմքում ընկնում է մեռնող հարություն առնող բնությունը,այսինքն՝ հավերժի պտույտը, որը հենց արարումն է, ծնունդն է, Անահիտ ասվածուհու սիմվոլն է, այստեղ կենտրոնում գալիս է նաև Արա Գեղեցիկի էպիկական պատումը, որպես մեռնող հարություն առնող աստվածություն»:
Հեթանոսական շրջանում ևս Զատկի տոնը նշել են մեծ խնդությամբ:
«Զատկի խորհրդանիշները՝ ձուն, ճուտիկները, նապաստակը հեթանոսական շրջանում գրեթե նույն այսօրվա խորհուրդն են ունեցել: Նույն զատկական ձվախաղերը, ամեն ինչ արվել են նույնությամբ, դա հո հրեաները կամ քահանաները չե՞ն բերել մեզ համար, դա հենց ազգային հեթանոսական շրջանից եկած ազգային խաղերն են, խաղարկային տարրերն են: Շնորհիվ այդ խաղարկային տարրերի մենք պահել ենք այդ ամեն ինչը, որովհետև եթե այդ խաղարկային տարրերը կորցնում ենք, կորցնում ենք շատ տոներ»,-ասում է Վահե Լոռենցը:
Հեթանոսական շրջանում նաև եղել են շատ ավանդույթներ, որոնք այսօր չեն պահպանվել. «Մեր ազգային տոները, երբ քրիստոնեությունը եկավ մենք կարող էինք իսպառ կորցնել, և շատ-շատ բան ենք կորցրել: Պահպանել ենք միայն նրանք, որոնք իրենց մեջ ունեն խաղարկային տարրեր»,- նշեց պատմաբանը:
Հնում հրեաները կատարել են ողջակիզում, նրանք զոհ էին մատուցում Աստծուն, իսկ Քրիստոս երբ եկավ ասեց, որ այլևս զոհ պետք չէ մատուցել: Նրանք կենդանի էին զոհաբերում և ընդունում էին որպես մեղքերի թողություն: Իսկ հիմա արդեն կենդանին մատաղ են անում և այն համարվում է աղքատի կերակուր՝մատուցել աղը, այսինքն տալիս ենք աղքատին և այն ոչ թե մեր մեղքերի համար է այլ մեր շնորհակալությունն է Աստծուն: Եվ դրանից հետո մինչ քրիստոնեական ժամանակաշրջանի զոհաբերությունը փոխարինվեց աղքատասիրության հետ:
Տոնի քրիստոնեական մեկնությունը տալիս է Ամասիայի ս․ Գևորգ եկեղեցու հոգևոր հովիվ տեր-Գարեգին Սարգսյանը։
«Զատիկը Հայերի մոտ տոնվել է ապրիլ ամսին՝ շատ ավելի վաղ, քան քրիստոնեությունն է։ Այն զատիկ է կոչվել ձմեռվանից գարունը զատվելու առթիվ։Վարկածներ կան, որ սկզբնական շրջանում այն եղել է անշարժ տոն և համընկել է մարտի 21-ի գիշերահավասար օրվա հետ՝ գիշեր – ցերեկն իրարից զատելու իմաստով։ Զատիկը հիմա շարժական տոն է, այսինքն յուրաքանչյուր տարի նրա նշման օրը փոխվում է։ Հայ առաքելական եկեղեցին այն նշում է գարնան գիշեր հավասարին հաջորդող լուսնի լրման առաջին կիրակի օրը, որն ընկնում է մարտի 21-ից հետո մինչև ապրիլի 24-ը (35 օր) ժամանակահատվածի վրա։ Զատիկը տոնում ենք 50 օր՝ զատկի օրվանից սկսված մինչև Համբարձում և Հոգեգալուստ: Գիտենք, որ կա ուտիք և պահոց օրեր և զատկին հաջորդող մնացած 50 օրերը ուտիք օրեր են, իսկ պահոց օր չկա քանի որ դրան նախորդել է մեծ պահքը:
Հայ առաքելական եկեղեցին Զատկի տոնից մեկ շաբաթ առաջ նշում է ավագ շաբաթը:
Ավագ շաբաթվա յուրաքանչյուր օր խորհրդանշում է արարչագործության շաբաթվա համապատասխան օրը։
Զատիկը քրիստոնեական հինգ տաղավար տոներից մեկն է: Ըստ քրիստոնեական ուսմունքի Քրիստոսն է հավիտենական այն զոհը կամ պատարագը, որի միջոցով մարդն ստանում է մեղքերի թողություն, ապա՝ կյանք և հարություն։ Պողոս առաքյալը Հիսուսին այդպես էլ կոչում է՝ Զատիկ, «…քանզի Քրիստոս՝ մեր զատիկը, մորթվեց…»,- պատմում է Տեր Գարեգին քհն Սարգսյանը:
«Զատկի բուն տոնը Քրիստոսի և մարդկության միջև հաշտություն հաստատելու տոնն է: Մարդկության Միակ փրկությունը Աստված տեսավ իր զավակին զոհաբերելով: Իսկ հետագայում Քրիստոսով սկսվում է բուն զատիկը, որը իրականության մեջ այս անգամ զատվում է մահից ՝ Հարության խորհրդանիշը համարվելով և կոչվում է Հարություն: Զատիկ նշանակում է նաև զատվել, հեռանալ զազիր, անմաքուր ու դժնդակ խորհուրդներից և դառնալ բարու գործակից: Զատիկ նշանակում է անցում չարչարանքներից: Նկատի ունի Իսրայելի որդիների չարչարանքները փարավոնից, հորթիներ կրպագելուց, փորձության ջրից, օձերի խայթոցներից, Կորխի ապստամբությունից, և զանազան պատերազմներից: Չարչարանք էր նաև Գաղգաղայում թլփատվելը և մանանայի պակասելը, քանզի այնուհետև նրանք պետք է իրենց ճակատի քրտինքով հացը վաստակեին: Այդ պատճառով էլ հրեաները Զատկի տոնակատարության ժամանակ յոթ օր դառնահամ բույսեր և բաղարջ՝ չարչարանաց հաց են ուտում՝ որպես հիշատակ իրենց կրած չարչարանքների: Զատիկ նաև անցարան է նշանակում, որպես հիշատակ հրեաների՝ Եգիպտոսից դուրս գալու և Կարմիր ծովով անցնելու: Սա խորհրդանշում է անցումը չարից դեպի բարին, պակասությունից դեպիլիություն, անպիտանությունից և չարգործերից՝ դեպի պիտանություն ու առաքինի վարք»,- նշեց Տեր Գարեգին քհն Սարգսյանը:
«Ավանդական կերակրատեսակներից է չամիչով փլավը՝ բրինձի ամբողջ հատիկները դա մաքրությունն է, իսկ չամիչները դրանք հավատացիալնեն են, որոնք ավելի քիչ են և տեսանելի, ամբողջ ճաշատեսակին քաղցրություն են տալիս քիչ լինելով հանդերձ: Մյուս կերակրատեսակը դա ձուկն է, որը քրիստոնեության խորհրդանիշներից մեկն է: Իխտուս (հին հուն․՝ ΙΧΘΥΣ բառն է, որը նշանակում է ձուկ), այն օգտագործվել է հին քրիստոնյաների կողմից որպես հապավում՝ կազմված Ἰησοὺς Χριστὸς Θεoὺ Υιὸς Σωτήρ (Հիսուս Քրիստոս Աստծո Որդի Փրկիչ) բառերի առաջին տառերից։
Տեր Գարեգին քահանա Սարգսյանը նաև պատմում է թե ինչպես են Զատիկը տոնել հեթանոսական շրջանում։ «Հնում հալածանքների ժամանակ քրիստոնեաները ձկան նշան էին նկարում ավազի վրա մեկը մյուսին որպես քրիստոնեա ճանաչելու համար, քանի որ բացահայտ չէին կարող ասել, որ քրիստոնեա են: Հայ հեթանոսական նոր տարում և պարսկական Նովրուզ տոնին, որոնք սկսվում են գարնան գիշերահավասարին, ևս ներկվում են հավկիթներ։ Հավկիթները պետք է ներկել կարմիր գույնով, քանի որ ձուն աշխարհն է, իսկ կարմիրը քրիստոսի արյան խորհրդանիշը, այսինքն քրիստոս արյուն թափեց և ամոբղջ աշխարհը մաքրեց իր արյունով և ազատեց մարդկանց մեղքերից: Հայ հեթանոսական նոր տարում ևս ներկված հավկիթներն ուտում էին թարխունով, աղով և լավաշով։ Հայկական ավանդույթում, սույն հավկիթներով հավկթախաղ է տեղի ունենում երկու հոգու միջև։ Կոտրող հավկիթը հաղթող է ճանաչվում և ուտում են կոտրված հավկիթը։ Նաև ավանդույթ է Զատիկի հավկիթներն ուտել թարխունով, աղով և լավաշով: Ավանդություն է եղել, որ ննջեցիալնեի համար ձու չեն ներկում, բայց Հայ առաքելական եկեղեցում դա չկա, քանի որ ձուն պետք է ներկվի բոլորի համար: Քրիստոս և՛ ննջեցիալների , և՛ ողջերի համար արյուն թափեց»,- նշեց Տեր Գարեգին քհն Սարգսյանը:
Դարեր ի վեր նշվող տոնի ժողովրդական դրսևորումների մասին պատմում է Ազգագրագետ Կարինե Բազեյանը։
«Ներկայումս զատկական կերակուրները համարվում են խաշած ձուն, չամիչով փլավն ու ձուկը։ Սակայն մինչև Խորհրդային կարգերի հաստատվելը մի հետաքրքիր սովորություն կար․ Զատկին նախորդող շաբաթ օրը համայնքում մատաղ էինեփում, որը կոչվում էր «ախառ»։ Մատաղի և մյուս ծախսերի համար նախատեսված գումարը հավաքում էին ամբողջ համայնքով։ Այդ աշխատանքները համակարգում էր համայնքում գործող «Հոգաբարձուների խորհուրդը»։ Կիրակի օրը վաղ առավոտյան համայնքի յուրաքանչյուր ընտանիք գնում և վերցում էր մատաղի իր բաժինը։Այդ օրը մատաղ ուտելը պարտադիր էր բոլորի համար, քանի որ մարդիկ գտել են, որ ով այդ մատաղից չի կերել ամբողջ տարին իրավունք չունի միս ուտելու։ Այդ սովորույթը նաև միավորել է համայնքի բնակիչներին,մարդիկ դուրս են եկել պասից։ Խորհրդային կարգերի հաստատվելուց հետո, սակայն սովորությունը քիչ-քիչ դուրս է մղվել և հետագայում ամբողջովին վերացել։
Ալեքսանդրապոլում կիրառվող զատկական ավանդույթներին տիկին Բազեյանը անդրադարձել է նաև Գրիգոր Աղայանի համահեղինակությամբ «Ալեքսանդրապոլ. Ազգագրական Էսքիզներ» մենագրությունում: Ներկայացնելով այդ շրջանում Զատկի տոնին կիրառվող սովորույթները մասնավորապես նշվում է.
«Զատկի համար բնակարանը` սենյակները, նախասենյակը, խոհանոցը, մառանը շատ մանրակրկիտ մաքրում էին` թոզ էին առնում, փայլեցնում էին ամանեղենն ու սպասքը, շարում թարեքներին: Լվանում էին անկողինները, հագուստները, երեխաների համար կարմիր կտորից նոր շորեր կարում, իրենք էլ բաղնիք գնում և զատիկը մաքրված դիմավորում: Զատիկին ևս հաղորդվում էին մեղքերի համար: Տոնակատարություններն սկսվում էին Ավագ հինգշաբթի օրվանից: Երեկոյան սկսվում էր ժամերգությունը, որը տևում էր մինչև լույս և կոչվում էր խավարում: Այդ օրը գլուխ չէին լվանում, որ չգժվեն, օճառ չէին գործածում, որ կսկիծ չտեսնեն, տան անդամների թվաքանակով կամ յոթ ձու էին խաշում և պահում, որ շաբաթ օրն ուտեն` ատամնացավ չունենալու համար: Եկեղեցում օրհնած յուղը քսում էին աչքերին, ճակատին, կամ անասունների հիվանդ տեղերին, որ լավանան, մի փոքր էլ գցում էին յուղի կարասները, որ առատ յուղ ունենան: Ալեքսանդրապոլում Զատիկի ավագ շաբաթվա օրերը անվանում էին հետևյալ կերպ` Ավագ երկուշաբթի և երեքշաբթի, Չիք-չորեքշաբթի, Ավագ հինգշաբթի կամ Խավարման օր, Հուդի ուրբաթ, Զատկի շաբաթ, Ախառի կիրակի»:
Երկուշաբթի գերեզմաններն այցելելու և օրհնելու օրն էր: Քահանաները հերթով այցելում էին բոլոր ննջեցյալներին և «հոգւոցն հանգուցելոց» կարդում:
Զատկի տոնին եփվող չամիչով փլավի խորհուրդը Տիկին Բազեյանը բացատրեց հետևյալ կերպ. «Այդ կերակուրը համարվում է տոնական։ Բրնձով փլավին ավելացնում են չամիչը, որը քաղցրացնում է փլավը և խորհրդանշում է բնության զարթոնքն ու գարնան գալուստը»։
Զատկի տոնի անբաժան մասը նաև ներկած ձուն և ձվախաղն են։ Այն անմիջականորեն առնչվում է տոնի ծիսական գաղափարախոսության հետ։ Ձուն հայոց ավանդական կենցաղում համարվում է հարության խորհրդանիշ՝ քանզի իր մեջ պարունակում է վերածննդի գաղափարը, իսկ ձվախաղի իմաստը «հինը տապալելու և նորին անցնելու գաղափարն ունի»։
Անհիշելի ժամանակներից եկած, քրիստոնեությամբ օծված և ժողովրդական ավանդույթներով համեմված տոնը յուրաքանչյուր հայի համար ընտանեկան ամենասիրելի տոներից մեկն է։
ՇՊՀ լրագրության բաժնի ուսանողներ՝
Նելի Կարապետյան
Լիլիթ Շաղոյան
Նիկոլ Մարգարյան