Դատավոր աշխատելը համարձակություն է

Հարցազրույց Շիրակի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի նախկին նախագահ ԷԴՎԱՐԴ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆԻ հետ:

— Պարոն Մանուկյան, նախ սկսենք նրանից, թե ինչո՞ւ հասարակության մոտ ընդունված է եղել, որ դատավորը, դատաիրավական համակարգը կոռումպացված է, և կաշառքի «ուրվականն» է մշտապես տիրել այս համակարգում…

— Ընդհանրապես, երեք իշխանության պայմաններում՝ գործադիրից և օրենսդիրից հետո, դատական իշխանությունն ամենաքարկոծվողն է: Չնայած որ, կոռումպացված ասվածի իմաստով, համեմատության դեպքում, դատական իշխանությունից ավելի կոռումպացված համակարգեր կան: Բայց ինչո՞ւ է քարկոծվում. ըստ էության, գործադիր և օրենսդիր իշխանություններն իրենց գործունեության իմաստով առավելություն ունեն՝ գործունեության ոլորտի ծավալով, և կապված է նաև այն հանգամանքի հետ, որ իրենք են կազմավորում դատական համակարգը: Տեսեք, Բարձրագույն Դատական Խորհուրդ (ԲԴԽ) ստեղծեցին, որը վերջին սահմանադրական փոփոխությունից հետո չկարողացավ իր գործունեությամբ ապահովել դատարանների անկախությունը, չկարողացավ իրեն դրսևորել, և հիմա ամենաքարկոծվող օրգանն է: Եվ վերջերս դեպքերն այնպես զարգացան, որ ԲԴԽ նախագահը հրաժարական տվեց: Վերջին շրջանում դատաիրավական համակարգի շուրջ ստեղծված լարվածությունն իր օբյեկտիվ պատճառներն ունենալով հանդերձ, նաև սուբյեկտիվ կողմ ունի: Մեկն այն է, որ դատավորների աշխատանքը գնահատվում է առանձին, յուրահատուկ գործերով և ոչ թե ընդհանուր գործունեությամբ: Եթե մեկ դատավորն ամբողջ տարվա ընթացքում, ասենք, կարող է 200 քրեական կամ քաղաքացիական գործ քննել, բայց մեկ կամ երկու, մանավանդ հնչեղություն ունեցող գործն էլ բավարար է նրան վարկաբեկելու համար: Էլ չի քննվում նրա մյուս գործերը, որովհետև աչքի է զարնում նրա մեկ գործը, որտեղ սխալ է թույլ տրվել: Այստեղ խնդիրը գնահատման հարցն է: Եվ հասարակությունն հիմա, ընդհանուր առմամբ, լարված է ոչ միայն դատական համակարգի, այլև գործադիրի, օրենսդիրի նկատմամբ, բայց քավության նոխազ այսօր դատական համակարգն է: Դա էլ կարելի է կապել նաև նոր իշխանությունների՝ կոռուպցիայի դեմ տարվող պայքարի գործընթացների հետ:

— Բայց Ձեր հնչեցրած կարծիքին թույլ տվեք հակադարձել. բանն այն է, որ երբ հասարակությունը տեսնում է, որ դատարանները շատ դեպքերում արդար որոշումներ չեն կայացնում, դատավորներն ինչ—ինչ թելերով կապված են նախկին, մեղմ ասած, անբարեխիղճ իշխանության հետ, նաև որոշումներ կայացնելիս իր դերն է խաղում խնամի—բարեկամ կապերը, հասկանում է, որ դատարաններն անկախ չեն ու չի վստահում դատական համակարգին:

— Այստեղ դարձյալ գնահատման խնդրին ենք առնչվում: Ես հասկանում եմ, որ հասարակության մոտ ներկայիս լարվածության կուլմինացիան առաջացավ հենց Ռ.Քոչարյանի գործով դատարանի ընդունած որոշման հետ, երբ դատավոր Դավիթը Գրիգորյանը գործն ուղարկեց Սահմանադրական դատարան, որպեսզի ճշտեն՝ անձեռնմխելիության իրավունքը սահմանադրական է, թե ոչ: Ես չգիտեմ՝ գործի առումով դատավորնե՞րն են ճիշտ, թե հասարակական կարծիքը, քանզի գործի ծավալներին ու փաստերին ես չեմ տիրապետում, ընդամենը տեղեկատվական իմաստով գիտեմ: Հիմա, որպեսզի այս գործը գնահատվի, պետք է վերջնական ակտ լինի, որ վերաբերմունքի կամ դիրքորոշման մասին գնահատական տաս: Այսինքն, կարող է վաղը Վճռաբեկ կամ Վերաքննիչ դատարանը հաստատի այս դատարանի ընդունած որոշումը, և կստացվի այնպես, որ ամբողջ դատական համակարգը կոռուպցիո՞ն դարձավ:

— Իսկ մեծաթիվ գործերը, որոնք գնում, հասնում են Եվրոդատարաններ ու հետ գալիս՝ ընդդեմ Հայաստանի Հանրապետության, չե՞ն խոսում այն մասին, որ այս կամ այն դատավորը կողմնակալ է եղել, սխալ է թույլ տվել, և նրա հանդեպ հասարակական անվստահություն է ձևավորվել:

— Եվրոդատարանը շարժվում է Մարդու իրավունքների կոնվենցիայի սկզբունքներով: Մեր դատարանը նույնպես պարտավոր է այդ սկզբունքներով աշխատել: Խնդիրն այն է, որ, իրոք, կան գործեր, որ ինչ-որ շահագրգռվածության տեսակետից են ընդունվել նման որոշումներ: Նախկին իշխանությունների օրոք կային դիրքորոշումներ: Այդ գործերի մեծ մասն հատկապես կապված են Երևանի Հյուսիսային պողոտայի իրացման հետ՝ քաղաքացիական գործերը, Մարտի 1-ի հետ կապված գործերը: Եվրոդատարանն ընդունել է, որ մարդու իրավունքներ են խախտվել: Եվ հիմա, թե որքանով է ընդունված սկզբունքը գործի իրական հատկանիշներին համապատասխանում, դա Եվրոդատարանի քննարկման առարկան չէ: Որովհետև նրանք ընդունում են միայն նյութական կամ դատավարական իրավունքի խախտման փաստերը, բայց գործի կոնկրետ ապացույցների գնահատականները նրանք երբեք չեն տալիս: Խնդիրն այն է, որ դատարանն, ասենք, դատավարական կարգի խախտում թույլ տալով, կամ դատավորը հանցանք կատարելով, ճիշտ չգնահատելով քաղաքացիական իրավիճակը, վերջնական լուծում է տվել, բայց դատավարական ընթացքի վերջնական լուծման առումով կարող է այն նշանակությունը չունենալ: Օրինակ, Մուշեղ Սաղաթելյանի գործը. դատավճիռն օրինական ուժի մեջ է մնացել, ընդամենն արձանագրվել է, որ նրա նկատմամբ բռնություն է կիրառվել և այլն, բայց լուծում չի տրված: Եթե այդ գործը բեկանվի, նորից քննություն ընթանա, և Սաղաթելյանն արդարացվի, այ, նոր կարելի է ասել, որ դատավորը սխալ է: Այս և այլ դեպքերում փորձագիտական առումով գնահատման խնդիր կա: Եվ բացի ամենից, հասարակական լարվածության պատճառներից մեկն էլ մամուլն է, որովհետև դատական ակտերի գնահատման խնդիրը մամուլում այնպես է մեկնաբանվում, որ այնտեղյակ անձի մոտ տպավորություն է ստեղծվում, թե գործն անարդարացի լուծում է ստացել:

— Անդրադառնանք այսօր մեծ հնչեղություն ստացած Անցումային արդարադատությանը. կուզենայի լսել Ձեր կարծիքը:

— Ես Անցումային արդարադատության անհրաժեշտությունը չեմ տեսնում, որովհետև այսօր աշխատանքային նոր պայմաններ են, նոր մոտեցումներ են, և դատավորները պարտավոր են իրենց աշխատանքը համապատասխանեցնել այսօրվա պահանջներին: Այն մեխանիզմները, որ կա դատական համակարգի գործունեության համար, նույն մեխանիզմն է, ինչ որ Անցումային արդարադատությունը: Տեսեք, Անցումային արդարադատություն իրականացնող հանձնաժողով պետք է ստեղծեն, թե ովքեր, ինչ մասնագիտական որակումով անձեր են ընդգրկվելու, ինչ իրավասություններ կունենան, սրանք հարցեր են, որ հեշտ լուծումներ չունեն: Իսկ դատավորները, որ գնացել, հասել են այդ պաշտոնին, երկար ճանապարհ են անցել, սկսած ուսուցման, վերջացրած պրակտիկ փորձը: Այնպես որ, նա ավելի պատրաստ է այսօրվա պահանջները կատարելուն, քան անցումային հանձնաժողովականները: Եվ հետո, անցումային արդարադատությունն այնքան էլ տարածված մոդել չէ, այն իրացվել է հետամնաց երկրներում, այնպես որ դրա կիրառումը կապված է մի շարք բարդ խնդիրների հետ: Ինձ համար սա անորոշ է: Հետո վեթինգը. դատավորները հայտարարագրեր են տալիս, պետությունն ունի իր Անվտանգության ծառայությունը, ոստիկանությունը, դատախազությունը, որոնք օրինականության համար պայքարող մարմիններ են, և նրանք պարտավոր են նաև դատարանների աշխատանքն իրենց տեսադաշտում պահել: Բացի այս, ես այսօր տեսնում եմ, որ դատավորները շատ-շատ են փոխվել: Այն նախկին աշխատելաոճը չունեն, հիմա ոչ մեկը հեշտությամբ չի գնում կոռուպցիոն ռիսկերի, միայն հատուկենտ մարդիկ կարող են լինել, որ ոչ մի հանգամանք հաշվի չառնեն ու ռիսկի գնան: Այսօրվա 70-80 տոկոս դատավորները մաքուր են աշխատում:

— Թույլ տվեք նկատել, որ Դուք օգտագործեցիք ժամանակագրություն՝ այսօր… Իսկ երե՞կ: Այսինքն, պարզորոշ է, որ դատավորների գործունեությունն ուղղակի կապված են եղել իշխանությունների քաղաքական կամքից, համակարգից:

— Միանշանակ: Դատական համակարգն ինքնիրեն չի ստեղծվում, և այնպիսին է եղել, որ նրան ասվել է, թե վճիռն ի օգուտ ում պետք է լինի: Թելադրանք է եղել: Մենք ունեցել ենք քրեական, քաղաքացիական դատեր, որոնք վերևների դիրքորոշմամբ է լուծում ստացել: Եվ դատավորները, թաց ու չորը խառնվելով, ենթարկվել են:

— Պարոն Մանուկյան, միգուցե տհաճ երեևույթ է, երբ ուրիշի փողերն ես հաշվում, սակայն դատավորների հայտարարագրերն ուսումնասիրելիս, ակնհայտ տեսնում ես, որ վերջիններս ահռելի ֆինանսական միջոցների են տիրապետում: Էլ չեմ ասում նրանց կանանց ու զոքանչների անուններով ահռելի ունեցվածքները… Եվ ահա Ձեզ՝ դատավորների նկատմամբ հասարակության անվստահության, ինչ—որ տեղ նաև ցասման արդարացի հիմք:

— Ես կողմ եմ, որպեսզի բոլոր դատավորների ունեցվածքը ստուգվի, անգամ հայտարարագրերում չերևացող մասն հայտնաբերվի, ի ցույց դրվի: Բայց ուզում եմ, որ միայն դատավորների նկատմամբ վեթինգ չիրացվի, այլ՝ ողջ դատաիրավական համակարգի: Թե չէ տպավորություն է, թե դա արվում է, որովհետև վերջին քրգործն է դրա պատճառ հանդիսացել:

— Որոշ շրջանակներ դիտավորյալ, թե՝ ոչ, հնչեցնում են, իբր վեթինգը պատժիչ գործիք է, որ այն վիրավորական է. Դո՞ւք ինչ կասեք:

— Ոչ, դա այդպես չէ: Վիրավորկան է այնքան մասով, որ միայն դատական համակարգում է կիրառվում, եթե ընդգրկեն նաև ոստիկանությունը, անվտանգությունը, դատախազությունը, ապա ընդունելի է, իսկ որ միայն դատական համակարգի նկատմամբ է, թվում է, թե պատժիչ է: Մանավանդ, որ վարչապետն իր ելույթում հայտարարեց, թե դատավորները պիտի հրաժարական տան և այլն: Համակարգն առողջացնել այդպես չես կարող, հարկավոր է ընդլայնված միջոցներ ձեռնարկել: Մի խոսքով՝ դժվար ժամանակներ են:

— Շիրակի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի գործունեությունն ինչպե՞ս կգնահատեք:

— Ես համարյա տեղեկություններ չունեմ, բայց կարծում եմ, ընդհանուր իրավիճակի հետ կապված, այստեղ էլ դրական փոփոխություններ կան: Այստեղիներն էլ պիտի հասկանան, որ վերևներից եթե չեն պարտադրում, ապա պետք է օրենքի ու խղճի թելադրանքով աշխատել: Կարծում եմ, հնաբնակները շատ արագ կվերակազմակերպվեն, իսկ նորերից տեղյակ չեմ:

— Մարդուն գնահատում են իր արած գործերով. Գյումրիում եղել է դատավոր, որի անունը վատ են հիշում, իսկ Ձեր դեպքում՝ հարգանքով ու պատշաճ վերաբերմունքով:

— Դատավոր աշխատելը համարձակություն է: Օրենքի տառին հավատարիմ լինելը, առանց մարդկային հատկանիշների՝ չի ստացվի: Օրենքը նաև ինքնին բարություն է թելադրում, և դատավորը պիտի ենթարկվի նաև այդ չգրված օրենքին՝ բարության նորմերին: Իմ պրակտիկայում եղել են դատավորներ, որոնց հարցրել եմ, թե ինչո՞ւ ես այս գործն այսպես արել, ու հասկանում ես, որ սա իր տեղը չէ: Ես գտնում եմ, որ դատավոր ոչ թե պետք է նշանակել, այլև պետք է ընտրել: Եթե Սահմանադրության փոփոխություններ են նախատեսվում, ապա կարծում եմ, որ այս դրույթը արժի ընդգրկել, և դատական համակարգն այս սկզբունքով կազմավորվի: Անշուշտ, հաշվի առնելով դատավորին ընտրելու ողջ գործիքակազմը: Եվ մասնագիտական որակավորման կողքին շատ կարևոր է, որ դատավոր-անձի մարդկային հատկանիշները հաշվի առնվեն, որպեսզի կարողանան ասել՝ սա մարդ-դատավոր է: Ի՞նչ վատ կլինի, եթե Շիրակի մարզն ինքն ընտրի իր դատավորներին: Կարծում եմ, շատ լավ կլինի: Մյուս հանգամանքին ևս կուզենամ անդրադառնալ. երբ 95 թվականի Սահամանդրությամբ Գերագույն դատարանը ցրեցին, և ստեղծեցին Վճռաբեկ դատարան, կարծում եմ, դա մեծ սխալ էր: Որքանով իմացել եմ, դա կապված է եղել երկու անձերի վատ փոխհարաբերությամբ: Եվ նա, ով գրել է Սահմանադրության նախագիծը, վատություն անելու ցանկությունից է ընտրվել ֆրանսիական մոդելը՝ եռաստիճան դատական ատյանը, որից ֆրանսիացիներն են ուզում ազատվել: Մյուս երկրներում Գերագույն դատարանը չի վերացվել:

— Եվ վերջին հարցս, պարոն Մանուկյան, մեր դատական համակարգում կա՞ Երդվյալ ատենակալների սիստեմ:

— Եթե Գերագույն դատարան ստեղծվի, ապա Առաջին ատյանի դատարանում այդ ինստիտուտը կաշխատի: Ես գտնում եմ, որ Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտը դա ճիշտ մոդել է, որովհետև այս դեպքում հասարակության մասնակցությունը, կարծիքը բերվում է դատարան: Եվ ամբողջ դատական համակարգի լուծելիք կարևորագույն խնդիրը՝ մեղավո՞ր է, թե՞ անմեղ, Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտի՝ հասարակության մասնակցությամբ կլուծվի շատ-շատ հարցեր, նաև դատական ակտի օբյեկտիվության, ճշմարտացիության հարցը կլուծվի: Այլևս միանձնյա որոշման բարդույթ չենք ունենա, թե դատավորը ծախված է:

Ս.ՄԵԽԱԿՅԱՆ